ҒЗЗ «Фитохимия»
Айменова Жанар Еркеновна,
Зертхана меңгерушісі, философия докторы (PhD)
Scopus AuthorID: 57074125500
ORCID: 0000-0002-8372-7007
Тел.: +7 702 502 65 96
Дуисебаев Шынгискан Ергалиевич
магистр, ғылыми қызметкер
Scopus AuthorID: 58749385400
ORCID: 0000-0002-6465-2118
«Фитохимия» ғылыми-зерттеу зертханасы өсімдік тектес биологиялық белсенді заттарды, дәрілік өсімдіктердің фитохимиялық құрамын және Қазақстан флорасының биоалуантүрлілігін зерттеу бағытында белсенді ғылыми қызмет атқарады. Зертхана сирек және эндемикалық өсімдіктер түрлерін сақтау мен зерттеуге арналған ұлттық және халықаралық жобаларды жүзеге асырып, ғылыми ынтымақтастықты дамытуды басты мақсат етеді.
Зертхананың негізгі серіктестері: «Алтай ботаникалық бағы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны (Риддер қ., Қазақстан) — Қазақстан флорасының эндемикалық түрлерін сақтау және интродукциялау саласында ғылыми серіктестік жүргізеді; «Ұлттық биотехнология орталығы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (Астана қ., Қазақстан) — молекулалық биология және биоинформатика бағыттарында бірлескен зерттеулер жүзеге асырылады; «Халықаралық Астана университеті» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (Астана қ., Қазақстан) — өсімдік биотехнологиясы мен экологиялық зерттеулер саласында әріптестік орнатылған; «Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы» республикалық мемлекеттік мекемесі — дала зерттеулері мен табиғи популяцияларды мониторингтеу бойынша бірлескен жұмыстар жүргізіледі; Академик А. С. Садықов атындағы Биоорганикалық химия институты (Ташкент қ., Өзбекстан) — фитохимиялық талдау және табиғи қосылыстарды идентификациялау бағытында халықаралық серіктестік жүзеге асырылады.
Зертхана заманауи спектрофотометриялық, хроматографиялық және фитохимиялық талдаулар жүргізуге мүмкіндік беретін құрал-жабдықтармен жабдықталған. Бұл база университеттің ғылыми инфрақұрылымын дамытуға зор үлес қосып, өсімдіктердің биотехнологиясы мен биоалуантүрлілігін қорғау саласындағы іргелі және қолданбалы зерттеулерді жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Зертхананың негізгі ғылыми бағыттары:
- Оңтүстік Қазақстан өсімдіктерінің биоалуантүрлілігін сақтау;
- Аймақтың дәрілік және эндемикалық өсімдіктерін зерттеу;
- Түркістан облысының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарында геоботаникалық зерттеулер жүргізу (Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы, Сайрам-Өгем ұлттық табиғи паркі, Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы, Сырдария–Түркістан өңірлік табиғи паркі);
- Эндемикалық және дәрілік өсімдіктердің гербарий қорын құру;
- Батыс Тянь-Шань өсімдіктерінің географиялық таралуын, фитоценотикалық және эколого-биологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
- Табиғи популяциялардан шаруашылық тұрғысынан бағалы және сирек дәрілік өсімдіктерді тәжірибелік егістерге бейімдеу;
- Дәрілік өсімдіктердің перспективалы түрлерін тұқым арқылы көбейту бойынша тәжірибелер жүргізу.
«Фитохимия» ғылыми-зерттеу зертханасы Түркістан облысының 4 ерекше қорғалатын аумақтарында – Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығында, Сарам-Өгем ұлттық табиғи паркінде, Қаратау мемлекеттік табиғи резерватында, Сырдария-Түркістан өңірлік табиғи паркінде геоботаникалық және фитохимиялық зерттеулер жүргізеді.
«Фитохимия» ғылыми-зерттеу зертханасы 2019 жылы құрылды және осы қысқа уақыт ішінде дәрілік өсімдіктерді зерттеу саласындағы алдыңғы қатарлы ғылыми институттармен: ПВХ «Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты» РМК, сондай-ақ атындағы «Биоорганикалық химия институты». Академик А.С.Садықов А.Н.Р.
«Фитохимия» ғылыми-зерттеу зертханасының қызметкерлері «Тіршілік және денсаулық туралы ғылымдар», сондай-ақ «Су ресурстарын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін, экологияны тиімді пайдалану» басымдықтары бойынша ғылыми-зерттеу қызметінің нәтижелерін гранттық қаржыландыру конкурстарына белсенді түрде қатысады.
Осы кезеңде «Фитохимия» ғылыми-зерттеу зертханасының базасында AR 15473152 «Eranthis longistipitata биологиялық әртүрлілігін сақтау және биологиялық белсенді қосылыстарды зерттеу» жобасы бойынша гранттық зерттеу жүргізілуде (18 000 000 теңге) (жетекшісі: Айменова Ж. .E.)
AP15473152 «Eranthis longistipitata түрінің биоалуантүрлілігін сақтау және биологиялық белсенді қосылыстарын зерттеу» гранттық жобасы аясында сирек және эндемикалық Eranthis longistipitata Regel түрін зерттеуге және оның биологиялық белсенді қосылыстарын анықтауға бағытталған кешенді зерттеулер жүргізілді.
Негізгі нәтижелер мен алынған өнімдер:
- Далалық экспедициялар Батыс Тянь-Шань аумағындағы Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығында жүргізілді. Түрдің үш табиғи локалитеті зерттеліп, олардың қазіргі жағдайы мен популяциялық динамикасы анықталды.
- GPS-координаттау әдісімен геоботаникалық карта жасалды, ол түрдің қазіргі таралу шекараларын көрсетеді.
- Фитохимиялық талдау нәтижесінде өсімдіктің жапырағы мен түйнектерінен әртүрлі кластарға жататын 300-ден астам биологиялық белсенді қосылыс (флавоноидтар, қышқылдар, аминқышқылдар, қанттар, спирттер, кумариндер, фурохромондар) анықталды.
- 13 қосылыс айқын ісікке қарсы белсенділікке ие екендігі анықталды, олардың арасында Меркель жасушалық карциномасына және Зика вирусына қарсы әлеуеті бар заттар бар.
- Микроклоналды көбейту әдісімен алынған 20 регенерант өсімдік Ақсу-Жабағылы қорығының табиғи ареалына интродукцияланды. Барлық үлгілер таңбаланып, олардың бейімделу және тіршілік ету көрсеткіштері қадағаланып отыр.
- Жаңа зертханалық құрал-жабдықтар сатып алынып, пайдалануға енгізілді; олар фитохимиялық зерттеулердің одан әрі жалғасуына мүмкіндік береді.
Алынған нәтижелер E. longistipitata түрінің жоғары терапиялық және антиканцерогендік әлеуетін дәлелдеп, табиғи биологиялық белсенді заттар саласындағы жаңа зерттеу бағыттарын қалыптастыруға негіз болды.
1 Aimenova Z.E., Matchanov A.D., Abdirahimova S.S., Esanov R.S., Sumbembayev A.A., Duissebayev S.E. In vitro propagation of Eranthis longistipitata and its phytocomponent analysis // Biodiversitas. — 2024. — Vol. 25, № 11. — P. 4171–4178. — DOI: https://doi.org/10.13057/biodiv/d251116
2 Aimenova Zh.E., Matchanov A.D., Esanov R.S., Sumbembayev A.A., Duissebayev S.E., Dzhumanov S.D., Smailov B.M. Phytochemical profile of Eranthis longistipitata Regel from three study sites in the Kazakhstan part of the Western Tien Shan // Biodiversitas: Journal of Biological Diversity. — 2023. — Vol. 24, № 11. — P.6031-6038. — DOI: https://doi.org/10.13057/biodiv/d241124
3 Айменова Ж., Матчанов A., Джуманов С., Сумбембаев A., Дуисебаев Ш. Особенности распространения и биологические характеристики эндемичного растения Западного Тянь-Шаня Eranthis longistipitata // Вестник КазНУ. Серия биологическая. Алматы, 2023 - 96(3), С. 28–37. https://doi.org/10.26577/eb.2023.v96.i3.02
4 Айменова Ж., Матчанов A., Дуисебаев Ш., Джуманов С., Есимова А. Распространение Eranthis longistipitata Regel на территории Центральной Азии // Вестник КазНУ. Серия биологическая. Алматы, (2024) - 100(3), С. 33–44. https://doi.org/10.26577/bb.2024.v100.i3.03
5 Айменова Ж.Е. Охранный документ «Применение экстракта Lagochilus setulosus в качестве гемостатического средства», № 32895 от 29.05.2018 г., Республика Казахстан.
https://gosreestr.kazpatent.kz/Invention/DownLoadFilePdf?patentId=272245&lang=ru
6 Айменова Ж.Е., Ешибаев А.А. Фармацевтический потенциал Lagochilus setulosus и технология получения биологического препарата с гемостатическим действием на основе его экстракции. – Шымкент. Изд.: Шымкентский университет, 2019 – 109 с. ISBN 978-9965-782-30-5
7 Vdovina T., Lagus O., Vinokurov A., Aimenova Z., Sumbembayev A. Assessment of Biochemical Composition of Fruits of Hippophae rhamnoides (Elaeagnaceae Juss.), Viburnum opulus (Viburnaceae Raf.) and Lonicera caerulea subsp. altaica (Caprifoliaceae Juss.) // Metabolites. — 2025. — Vol. 15, № 4. — P. 256. — DOI: https://doi.org/10.3390/metabo15040256
8 Sumbembayev A., Lagus O., Danilova A., Aimenova Z., Seilkhan A., Takiyeva Z., Rewicz A., Nowak S. Seed Morphology of Allium L. Endemic Species from Section Schoenoprasum (Amaryllidaceae) in Eastern Kazakhstan // Biology. — 2025. — Vol. 14, № 9. — P. 1230. — DOI: https://doi.org/10.3390/biology14091230
9 Aitzhan M., Aimenova Zh., Sumbembayev A. Studying the species distribution of rhubarbs (Rheum L.) in Kazakhstan // BIO Web of Conferences. — 2024. — Vol. 100. — International Scientific Forum “Modern Trends in Sustainable Development of Biological Sciences” (IFBioScFU 2024). — DOI: https://doi.org/10.1051/bioconf/202410004034
10 Smailov B., Ismailov B., Zakirov B., Turakulov B., Tursynbay L., Aimenova Zh. Study and mechanism of formation of phosphorus production waste in Kazakhstan // Green Processing and Synthesis. — 2024. — Vol. 13, № 1. — P. 20240023. — DOI: https://doi.org/10.1515/gps-2024-0023
11 Eshibaev A., Aimenova Zh., Akynova L., Nurseitova L., Kopabaeva A. The population status of Lagochilus setulosus Vved. and its biochemical composition // Ecological Questions. — 2021. — Vol. 32, № 2. — P. 111–118. — DOI: https://doi.org/10.12775/EQ.2021.018
